Fiscale filatelie is meer dan een serie zegels verzamelen en in een album steken. Een pagina met postfrisse exemplaren van bijvoorbeeld de beursbelastingzegels is zo gekocht… Maar dan wil je wat verder. Je probeert eerst één of meerdere voorbeelden van deze zegels op een document te pakken te krijgen om zo het gebruik van de zegels te laten zien. En misschien ga je dan weer wat dieper: de verschillende tandingen, de toegepaste druktechniek, de papiersoort, achtergronden van het grafische ontwerp en de ontwerper, etc.
Moeilijker, maar zeker ook de moeite waard, is de achtergrond van het ontstaan van een document waarop de fiscale zegels zijn toegepast te achterhalen. In dit geval was het een document met betrekking op een aandelentransactie in 1943 van 116 aandelen Houthandel v/h W. Kunst uit Groningen met de Twentsche Bank. Een aantal linkerdelen van de emissie 1927 van de beursbelastingzegels is het bewijs dat de verschuldigde zegelkosten zijn betaald. En het gaat ook nog om een voor die periode aanzienlijk bedrag.
Mijn zoektocht begon met het hier afgebeelde document en een e-mailuitwisseling met de heer J. N. Wilkens, de laatste directeur van de Houthandel K. & J. Wilkens uit Veendam en tot zijn pensioen directeur inkoop bij het bedrijf dat het familiebedrijf uiteindelijk overnam, PontMeyer uit Zaandam.
Set postfrisse beursbelastingzegels serie 1954, zoals die ook nu nog regelmatig worden aangeboden.
De relatie tussen de Houthandel Kunst en de Houthandel K. & J. Wilkens: Houthandel Kunst
N.V. Houthandel v/h W. Kunst is opgericht in 1918 met als directeuren Albertus Sebo van der Veen en Everhard Botjes (zie inzet hierna). Beiden, ooit vertegenwoordigers van een houtzagerij in Woltersum, hadden het bedrijf overgenomen van Wiert Kunst, die het houthandelvak kennelijk al uitoefende sinds 1873, maar daar is mij niet veel meer over bekend. Houthandel Kunst was geen gewone houthandel. De omzet werd voor het grootste deel gemaakt door zogenoemde ‘overboord verkopen’ aan collega houthandelaren in Noord Nederland en in Twente, waar men een eigen agent c.q. vertegenwoordiger had. Dit houthandelsbelang is ook terug te vinden in het commissariaat, waar meerdere houthandelaren lid (lees: geldschieter) van waren. Te weten de heren Oberman (Dokkum) en Ubbens (Uithuizermeeden) en Rietema (Leens). Andere bekende commissarissen waren o.a. de heer Niemeijer (jawel: van de Tabaksfabriek Theodorus Niemeijer), en de bankdirecteur Sauer.
Hieronder staan in kaders de biografieën van een aantal hoofdrolspelers. Deze zijn afkomstig van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam.
– Directeur der N.V. Houthandel v/h W. Kunst.
– Geb. te Termunten, 15 Febr. 1886 als zoon van den landb., Harm Edens v.d.Veen. en diens echtgenoote Eelsina Lantinga.
– Geh. met Cornelia Martinus. Kinderen: Eelsina, geb. 30 Juni 1918; Kareldina, geb. 5 Aug. 1920.
– v. d. V. bezocht een Normaalschool, waar hem in 1904 het onderwijzersdiploma werd uitgereikt. Hij was evenwel niet bij het onderwijs werkzaam, doch trad als volontair in dienst bij een Houthandel te Woltersum.
– In 1905 vervulde hij zijn militairen dienstplicht en daarna was hij tot 1918 aan den Houthandel Penon verbonden. Inmiddels was het bedrijf van W. Kunst overgenomen en omgezet in de N.V. Houthandel v/h W. Kunst, waarvan v. d. V. directeur werd. Deze vennootschap beschikt thans over terreinen ter grootte in totaal van ca. 2½ H.A. Daarop bevinden zich 6 houtloodsen, een electrisch aangedreven schaverij zagerij enz. Zij specialiseert zich in de levering van vurenhout, daarnaast ook grenen, eiken en triplex als bijartikelen. Dit uitstekend geoutilleerd houtbedrijf wordt tot de grootste ondernemingen van dien aard in het Noorden des lands gerekend.
– Voor een beschrijving van het bedrijf zie de biografie van E. Botjes.
– v. d. V. maakte verschillende buitenlandsche reizen, bij voorkeur gebruik makend van zijn auto.
– Hij doet zeer veel aan maatschappelijk en liefdadig werk en bekleedt tal van functies in de Doopsgezinde Gemeente.
– Eemskanaal Z.Z. 13, Groningen.
– Geb. op 24 Oct. 1889 te Midwolda als zoon van Gesina Homan en Edzo Botjes, zocht zich een weg in den houthandel. Na de 4-j. Handelsschool te Winschoten doorloopen te hebben, deed hij de eerste pract. kennis in den houthandel en het zagerij-bedrijf op bij W. Evenhuis te Woltersum van waar hij na bijna twee jaar in voornoemd bedrijf werkzaam te zijn geweest,
– Directeur van den Houthandel v/h aangesteld werd als reiziger in den Houthandel van W. Kunst te Groningen.
– Toen dit bedrijf in 1918 werd omgezet in een N.V., werd B. ben. tot dir. Deze houth. bestaat reeds sinds 1873, maar ontwikkelde zich eerst na 1919 tot een bedrijf van beteekenis, door de zeer belangrijke leveringen die sedertdien werden uitgevoerd: de groote complexen woningen die door haar werden geleverd, de overkapping van eenige perrons van het Centraal Station te Amsterdam en de millioenen straatblokjes voor de bestrating in de gem. Groningen.
– Een en ander maakte het noodzakelijk de gebouwen-complexen aanzienlijk te vergrooten, nieuwe terreinen aan te koopen en daarop nieuwe houtloodsen te doen verrijzen. Om het brandgevaar tot een minimum te beperken werd achter het nieuw gebouwde ketelhuis een brandvrije silo opgetrokken met een inh. van ruim 700 m3 voor het bewaren van het houtafval, dat wederom als brandstof gebruikt wordt.
– Als unicum moet verder vermeldt worden, dat de N.V. Houthandel v/h W. Kunst de eenige importeur van Russisch hout is, die dit regelrecht van de Russische havens tot hare terreinen verscheept krijgt, zonder dat overlading in een tusschen gelegen haven noodzakelijk is.
– De Houthandel W. Vink te Meppel is een filiaal van dit bedrijf terwijl verder een belangengemeenschap is gesloten met de fa. S. O. de Vries te Ijlst.
– B. heeft aan bovengenoemde ontwikkeling van de N.V. Kunst een niet onbelangrijk aandeel voor zijne rekening genomen, terwijl hij zich verder veel bezig gehouden heeft om door gezamenlijk overleg betere toestanden in den houthandel, vooral in het Noorden des lands, te verkrijgen. Te dien opzichte was B. van 1926-1931 lid van de vertrouwenscomm. der samenwerkende houthandelaren in de prov. Groningen en Drente, waarvoor hij helaas om gezondheidsredenen moest bedanken.
– Voor den inkoop bezocht B. vele landen van Europa en hij was daardoor in de gelegenheid zijn prakt. kennis in het houtvak aanzienlijk te verrijken.
– Hij is geh. met Geertje Bolhuis, die op 3 Maart 1894 te Groningen geboren is.
– Zijn gezin bestaat verder uit drie kinderen: Gezina, geb. 22 Dec. 1919; Edzo, geb. 29 April 1922 en Ina, geb. 4 Juli 1928.
– Huize „Ter Borgh”, Rijksstraatweg 209, Haren (Gr.).
Op enig moment (circa 1976) werden de aandelen genoteerd aan de incourante markt. In de beginjaren ‘80, toen de houthandel een koude sanering doormaakte, nam Kunst de aandelen over van de N.V. Houthandel D.P. Oberman uit Dokkum, dochter van de Noord Europese Houthandel Maatschappij, op haar beurt dochter was van de Zweedse onderneming Iggesund (o.a. grote zagerij) en de naam werd veranderd in Kunst Oberman.
Wilkens
Frans Jansz. Wilkens uit Veendam (1765-1852), was aanvankelijk boer en later werkzaam in de zeevaart: eerst als kapitein van een schip en later als reder. In 1813 was hij zowel houthandelaar, houtzager, steenbakker, kalkbrander, handelaar in ijzerwaren en assurantiemakelaar, handelend als firma Frans Wilkens. Na 1823 werd de zaak gedreven op naam van zijn twee zonen, Klaas (1792-1861) en Jan (1795-1858) Wilkens. Ze hadden naast een aardappelmeel- en dextrine-fabriek, ook een houthandel, zagerij en schaverij. Men oefende ook nog het assurantievak uit. De broers waren nog steeds scheepsreder.
In 1838 werd op het terrein aan het Boven Oosterdiep een houtzaagmolen gebouwd (in 1893 af-gebroken en verplaatst naar Kollum waar de molen nog steeds staat). Er was al eerder een houtzaagmolen in gebruik aan het Beneden Dwarsdiep. In 1857 werd de scheepshelling op het eigen terrein aan het Boven Oosterdiep in gebruik genomen. Hierna trad echter de malaise in voor houten schepen en werd de werf opgeheven. In 1873 werd een aardappelmeelfabriek te Zuidwending gesticht, die in 1880 vervangen werd door een nieuwe fabriek aan de Ommelander-wijk. Deze fabriek werd in 1888 belangrijk vergroot. In 1910 werd een dextrinefabriek opgericht, maar in 1929 verwoestte een brand het hele fabriekscomplex. Deze fabriek werd in 1930 ver-vangen door een moderne dextrinefabriek op het terrein Boven Oosterdiep.
Volkert Jan Arnold Wilkens (1865-1947) werd in 1930 directeur van de Koninklijke Bedrijven K. & J. Wilkens NV. Jan Nicolaas Wilkens (geboren in 1885) volgde een speciale opleiding voor de houthandel in Zweden en Rusland. Hij was tot 1930 lid van de firma K. & J. Wilkens en was directeur tot 1951. Frits Wilkens (geboren in 1904) werd ook in 1930 (vermoedelijk tot na 1955) directeur. J.M. Wilkens (geboren in 1913) was vanaf 1935 ook werkzaam in het bedrijf, tot 1979 als directeur van de houtafdeling.
– Pres.-commissaris N.V. K. & J. Wilkens te Veendam.
– Geb. 26 Nov. 1865 te Veendam.
– Ouders: Jan W., geb. 11 Nov. 1832, en Ida Zijlker, geb. 9 Febr. 1832.
– Geh. met Geertruida Carolina Frederika Poulie, geboren 17 Aug. 1869.
– Kinderen:
Henderika Hermina Johanna, geb. 2 Oct. 1893;
Jan, geboren 19 Mei 1894, notaris;
B. A. Poulie, geboren 24 Dec. 1896,dir. Stroostoffabriek „Phoenix”;
Ida, geb. 9 Jan. 1898;
Frans, geb. 5 Febr. 1900, in de fa. Jongeneel, houthandel te Utr.;
Frits, geb. 24 Juni 1903, dir. K. & J. Wilkens.
– Na de H.B.S. te Veendam te hebben doorloopen, verbleef W. geruimen tijd in België, Frankrijk, Duitschland en Engeland. In Nederland teruggekeerd, kwam hij als leerling in de aardappelmeelfabriek en in den houthandel van zijn vader, om in 1900 als firmant opgenomen te worden. Bij de omzetting in een N.V. in 1930 werd W. tot directeur benoemd; thans is hij president-commissaris van de N.V. De fabriek is ontstaan uit de firma Frans Wïlkens &Zn., welke fa. reeds in 1823 handel dreef in hout, steen en ijzerwaren. De zaak, die tot heden steeds in handen der familie Wilkens is gebleven, ontwikkelde zich gestadig. In 1838 werd een houtzaagmolen gebouwd, terwijl tegelijkertijd ook een scheepshelling in gebruik genomen kon worden. Het eerste schip, dat gebouwd werd was de „Entreprise”. Nadien zijn er, vooral in den Krimoorlog, vele groote en kleine schepen gevolgd. Later werd de houthandel echter dermate uitgebreid, dat de terreinen van de scheepshelling dringend noodig waren voor de houtzaak. Kort daarop werd ook stoom als drijfkracht ingevoerd en nadat in 1901 de molen afgebroken was, werd aan de zagerij tevens een schaverij verbonden. De voornaamste producten, waarin de N. v. thans handel drijft, zijn wel vuren-, greenen- en eikenhout, alsook triplex en treeplex; dit laatste is een Zweedsch product, gemaakt van hout. De meeste houtsoorten worden geïmporteerd uit Finland, Zweden en Rusland. Sedert 1912 heeft men ook de dextrine-productie ter hand genomen. In 1929 werd ten gevolge van een ontploffing in de dextrinefabriek deze met de aardappelmeelfabriek geheel verwoest, waarbij een 4-tal arbeiders het leven verloren. Alleen de dextrinefabriek werd weer opgebouwd en behoort tot een der grootste in de branche. Dit product, dat kunstmatig uit zetmeel wordt gewonnen, wordt gebruikt als goedkooper vervangingsmiddel van natuurlijke lijmsoorten, voornamelijk in de papier-, karton- en vilt-industrie. Ook voor het versterken van kettinggaren voor het weven en als verdikkingsmiddel voor kleurstofoplossingen, vooral textieldruk, bewijst het zijn diensten. Ter gelegenheid van het 100-j. bestaan der firma werd W. benoemd tot officier in de orde van Oranje-Nassau.
– W. is voorts voorz. van de Veenkoloniale Levensverz. Mij. te Veendam, pres. van de Electriciteits Mij. Veenkoloniën, lid van den Raad van Toezicht van. de Friesch-Groningsche en van de Nederlandsche Hypotheekbank, comm. vande Stroostoffabriek „Phoenix”.
– Voor zaken ongenoegen bezocht hij eengroot deel van Europa.
– In vrije uren houdt W. zich gaarne bezig met literatuur.
– Bocht Oosterdiep 3, Veendam.
– Dir. N.V. K. en J. Wilkens te Veendam.
– Geb. 10 Sept. 1885 te Veendam.
– Ouders: Jan Frederik W., geb. 8 Aug. 1859 en Alberdine Antonya v. Meursinge, geb. l Juni 1862.
– Geh. met Hilda Cecilia Jeannette Meihuizen, geb. 5 April 1890.
– Kinderen: Jan Frederik, geb. 29 April 1912, electr. techn. ing. te Colenso Z.A.; Jan Melchior, geb. 29 Dec. 1913, werkzaam in de N.V.; Cecilia Hilda Alberdina, geb. 12 Juni 1923.
– Na de middelb. school te Amsterdam doorloopen te hebben en eenigen tijd in militairen dienst te zijn geweest, werd W. in Zweden in den Houthandel opgeleid.
– In Ned. teruggekeerd, werd hij als firmant in de aardappelmeel- en dextrinefabrieken en houthandel van de Fa. K. en J. Wilkens opgenomen;toen de firma in 1930 werd omgezet in een N. V. werd W. tot directeur van de vennootschap benoemd.
– Zie voor bedrijfsgeschiedenis de biografie van V. J. A. Wilkens.
– W. is voorts secr. van de Bouwver. „Veendam”, secr. van de sociëteit „Veenlust” en bestuurslid van de Nutsspaarbank.
– Op het gebied van de volkshuisvesting hield W. af en toe een lezing. Vele jaren reeds is hij bestuurslid van de Vereeniging van veenkoloniale houthandelaren. Hij stelt veel belang in tooneelaangelegenheden, terwijl hij in zijn jeugd verschillende takken van sport beoefende.
– Bocht Oosterdiep 47, Veendam.
– Dir. N.V. K. en J. Wilkens, afd. Dextrinefabrieken.
– Geb. 24 Juni 1904 te Veendam.
– Ouders: Volkert Jan Arnold W., geb. 26 Nov. 1865, pres.-comm. van de N.V. K. en J. Wilkens te Veendam, en Geertruida Carolina Frederika Poulie, geboren 17 Aug. 1869.
– W. doorliep de middelbare school te Veendam.
– Daarna was hij te Glasgow, Londen, Parijs, Berlijn, en Hamburg als volontair bij verschillende exportfirma’s werkz.
– Te Berlijn bezocht W. voor studie ook de Starke-Abteilung van het Institut für Garungsgewerbe.
– In 1926 kwam hij als leerling in de aardappelmeel-en dextrinefabriek v. d. toenmalige fa. K. J. Wilkens, waarna hij in 1930, toen deze fa. in een N.V. werd omgezet, tot dir. Benoemd werd.
– Zie voor bedrijfgeschiedenis de biografie van V. J. A. Wilkens.
– W. is voorz. van de Mij. tot expl. van sport-, feest- en tentoonstellingsterreinen te Veendam, voorz. van de Mij. van Handel en Nijverheid Departement Veendam, secr. van de Dextrine ver. en voorz. van de ijsclub Veendam.
– Voor tooneel en literatuur heeft W. groote belangstelling.
– Tot zijn sportieve genoegens behooren paardrijden, tennis en wintersport.
– Hertenkampstraat 4, Veendam.
In 1948 werd aan het bedrijf ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan het predicaat ‘Koninklijke’ verleend. Er kwam dat jaar een gedenkboek van de onderneming uit, geschreven door J.N. Wilkens en Dr. C. Mensch. De onderneming was nu geëvolueerd tot een dextrinefabriek en handel in hout en bouwmaterialen. De directie bestond toen uit: F. Wilkens VJAzn. en J.M. Wilkens. De dextrinefabriek werd in 1962 overgenomen door W.A. Scholten te Foxhol.
Jan Nico. Wilkens (geboren in 1943) is de laatste directeur geweest, van 1979 – 1989 toen de houthandel samenging met Kunst Oberman. In 2008, op 65-jarige leeftijd, trad hij af als Directeur Strategische Inkoop van PontMeyer NV te Zaandam.
In 1955 (Groninger Encyclopedia, 1955) omvatte het bedrijf een dextrinefabriek, houtzagerij en -schaverij, alsook de handel in Triplex en Boards. Er zijn dan twee dochterondernemingen:
- Glyso N.V. te Veendam. Deze produceerde kernolie en kernbindmiddelen en handelde in gieterijmachines.
- Wispro N.V., Veendam. Deze produceerde speciale zetmeelderivaten.
Feitje: de Houthandel K. & J. Wilkens was ooit de eigenaar van de molen `Welgelegen` in Veendam, nu te Kollumerzwaag, waar hij nu nog steeds prima dienst doet.
In 1989 trad K. & J. Wilkens Houthandel B.V. met vestigingen in Veendam en Groningen toe tot de combinatie Kunst-Oberman. De naam werd gewijzigd in Houtgroep Nederland en het bedrijf groeide. In 1996 ontstond Houtgroep Eecen Nederland na het samengaan met Koninklijke Houthandel Eecen van 1805 uit Oudkarspel. Deze groep had met vestigingen in Groningen, Heerenveen, Oudkarspel, Den Helder, De Rijp, Beverwijk, Numansdorp, Bunnik, Dieren, Winterwijk, Terborg en Linne, een behoorlijke landelijke dekking bereikt. Samen vormden deze bedrijven met hun filialen de ‘Houtgroep Eecen Nederland N.V.’.
Het zakelijk archief van K. & J. Wilkens is geschonken aan het Rijksarchief. Over dit archief heeft een studente geschiedenis, Dorien Knaap, een boekje samengesteld getiteld ‘K. & J. Wilkens, een bedrijfsgeschiedenis 1823 – 1989’. Zij vergelijkt hierin de geschiedenis van het veenkoloniale familiebedrijf met de heersende opvattingen over familiebedrijven.
Hendrik Hachmer, conservator van het Veenkoloniaal Museum in Veendam, heeft ook nog een beknopte geschiedenis van K & J Wilkens geschreven. Het museum is een zeer actief en mooi streekmuseum met zo’n 125 vrijwilligers. Jan Nico Wilkens is als lid van de Raad van Advies betrokken bij het reilen en zeilen van dit museum. Zeker een bezoek waard.
In 2000 fuseerde de Houtgroep Eecen Nederland N.V.-groep met PontMeijer B.V., (vroeger William Pont) uit Zaandam en zo ontstond met 45 vestigingen, drie importbedrijven en drie prefabindustriën, de grootste naaldhouthandel van Nederland, eerst nog PontEecen geheten. De aandelen zijn nog steeds op de incourante markt genoteerd, maar voor 95% in vaste handen met als grootste aandeelhouder de H.A.L. (anno 1873 de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart-Maatschappij (N.A.S.M.), later beter bekend als de Holland Amerika Lijn, na verkoop van de cruiseschepen nu een beleggingsmaatschappij. Grootaandeelhouder is de familie Van der Vorm). In 2003 werd de naam PontMeyer in ere hersteld.
De veiling van het 116de aandeel Houthandel v/h W. Kunst in 1943
En hoe zat het nou met die emissie van 116 aandelen Houthandel v/h W. Kunst te Groningen in 1943? In een doorslag van een brief verzonden op 11 augustus 1943 van de directeur, E. Botjes, aan zijn President-commissaris, L.R. Rietema in Bilthoven, wordt gemeld dat de voorbereidingen zijn getroffen. Daarin wordt melding gemaakt van grote interesse voor de claims en gevraagd wordt welke aandeelhouders hun claims willen verkopen:
Als dag van inschrijving is bepaald 31 augustus 1943 en als dag van storting 15 September 1943, vlugger konden we niet gereed komen.
Vanmorgen ontving ik een schrijven van de Noord Friesche Middenstandsbank in Leeuwarden, afd. Dokkum, dat zy vraag hadden naar claims weermede ingeschreven kan worden op de nieuw uit te geven aandeelen onzer N.V. en of ik hun soms kon mededeelen welke aandeelhouders deze claims wenschten te verkoopen. Toevallig was de heer A.W. Niemeijer hier juist en deze heb ik de inhoud van dit schrijven medegedeeld. Hy verzocht my echter om een en ander zyn zaakwaarnemer er in kennis te stellen daar hy het toch niet kon onthouden. Intusschen was de heer Niemeijer schynbaar zeer ingenomen met onze keuze van de nieuwe Commissaris want hy sprak een en al lof over de persoon in kwestie…
Een tweede doorslag van een brief verzonden 1 september 1943, dus na de emissie, van de directeur, E Botjes aan zijn Commissaris Notaris W. Brons in Metslawier vermeldt het resultaat. En dat er voor het 116de aandeel zoveel gegadigden waren, dat dit aandeel is verloot:
Op 2 september verzendt de heer E. Botjes van Houthandel v/h W. Kunst de rekening (toewijzingsbiljet) van deze emissie van 116 aandelen, nominaal ƒ 1.000 per aandeel, voor ƒ 116.000 (plus kosten) aan de Twentsche Bank. En op 3 september 1943 werden de zegelkosten op deze transactie voldaan: ƒ 153,50.
Zo ontstond er weer een mooi stuk voor een verzamelaar!
Bronnen:
- Wilkens, J. N., laatste directeur van de Houthandel K. & J. Wilkens – persoonlijke communicatie, september 2010;
- Geschiedenis van K. en J. Wilkens, 1823 – 1948: gedenkschrift naar aanleiding van het 125- bestaan van de Naamloze Vennootschap K. en J. Wilkens, Houthandel en Dextrine fabriek te Veendam / samengesteld door J.N. Wilkens en C. Mensch.
- Groninger Encyclopedie door K. ter Laan, Groningen, 1955, Drukkerij-Uitgeverij Spiering, deel 2: blz. 901-902;
- K. & J. Wilkens Veendam (1823-1989). Een bedrijfsgeschiedenis, door Dorien A. Knaap. – Veendam: Vereniging van Nazaten van Klaas en Jan Wilkens, cop. 1995. – 142 blz. – ISBN 90-9008658-7
- Verkrijgbaar bij het Veenkoloniaal Museum te Veendam (tel.: 0598 – 616 393).
- Hout en Ondernemen, K. & J. Wilkens Veendam door H.A. Hachmer; De Zelfzwichter, nummer 64, jaargang 18, december 1991, blz. 3 – 10; http://www.bdpoppen.nl/pdf/wilkens_veendam.pdf
- Koninklijke Bedrijven K. & J. Wilkens N.V., Dr. Hugo H. van der Molen; Hugo van der Molen’s Scripophily site, a collection of historic bonds and shares; http://www.hugovandermolen.nl/scripophily/texts/NL,Wilkens.php
- Genealogie van de familie Wilkens, Ron Boef beschrijft acht generaties Wilkens sinds de 17de eeuw http://www.genealogicus.nl/genealogie-van-de-familie-wilkens/
- Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Biografieën van Nederlandse ondernemers, o.a.: Wilkens, Volkerts Jan Arnold (http://www.iisg.nl/ondernemers/pdf/pers-1637-01.pdf); Wilkens, Jan Nicolaas (http://www.iisg.nl/ondernemers/pdf/pers-1636-01.pdf); Wilkens, Frits (http://www.iisg.nl/ondernemers/pdf/pers-1635-03.pdf)
